Slika muškog tela u filmovima koji su osvojili Oskara
Interesovanje sociologije i psihologije za sliku tela počelo je 1920-ih godina, nakon što Pol Šilder objavljuje svoje delo „Slika tela“. To je bio prvi pokušaj da se na sliku tela gleda kroz sociološke i psihološke okvire. Sociologija tela postaje zvanična disciplina 1990-ih godina sa Brajanom Tarnernom, nakon čega interesovanje za nju nastavlja da raste. Slika tela je višestruka konstrukcija koja se sastoji od perceptivnih, afektivnih i kognitivnih komponenti. Da bi potpuno razumeli sliku ljudskog tela, moramo da razumemo i socijalni konstrukt u kojem je ona nastala. Mediji su veoma važan faktor koji utiče na formiranje slike o vlasittom telu. U ovom radu biće istražen uticaj medija na formiranje slike o muškom telu. Muško telo biće posmatrano kroz nekoliko filmova koji su osvojili Oskara (od 1970. do danas). Oskar je prestižna nagrada za umetničke i tehničke sposobnosti u filmskoj industriji, koju svake godine dodeljuje Akademija filmiskih umetnosti i nauke (Academy of Motion Picture Arts and Sciences). Sama ceremonija dodele Oskara se emituje u više od 100 zemalja, što znači da filmovi nominovani za ovu nagradu dopiru do velikog broja ljudi. Cilj rada je da istraži da li se prikaz muškog tela na filmovima koji su dobili Oskara menjao kroz godine i ako jeste, kako i koliko se menjao. Takođe, biće istraženi i načine na koje bi te promene uticale na sliku muškaraca, koji su te filmove gledali, o njihovom sopstvenom telu? Muško telo će biti posmatrano i analizirano kroz prikaze glavnih muških uloga u nagrađenim filmovima. Psiholozi su naveli da mediji poput filma, mogu da utiču na poštovanje žena i muškaraca prema vlastitom telu, tako što film postaje referentna tačka na osnovu koje se prave nepovoljna poređenja oblika vlastitog tela i tela sa filma. U literaturi navodi da se pozicija maskuliniteta promenila kroz istoriju, te da raznolikost današnjih oblika „muškosti“ jasno podržava ideju da postoje razni načini na koje se može biti „muževan“. Međutim, koliko je ta činjenica zaista smanjila pritisak na muškarce za dostizanje savršenog tela sa filma?
Ključne reči: slika tela, društvo, film, muško telo, Oskar
Sociologija tela
Sve je, kako je to skoro otkriveno, povezano sa telom: slika tela, jezik tela, svest o telu i sloboda tela su parole koje su ključne. (Morgan, Scot, 1993; prema Starobinski, 1989:353).
Od doba prosvetiteljstva Zapad je, kako navodi Mišel Fuko, pretrpeo veoma dubok preobražaj mehanizama moći: pravo smrti i „oduzimanje“, zamenjeno je moći koja upravlja životom. Ta moć nad životom se razvijala u dva glavna oblika ili pola, od kojih se jedan usresredio na (pojedinačno) telo, kao mašinu koju treba disciplinovati, što je posao anatomo-politike; dok se drugi usresredio na telo-vrstu, ono koje služi kao „podloga biološkim procesima“, a koje reguliše bio-politika. Bio-moć koja se razvila nad telom, bila je element neophodan za razvoj kapitalizma; on se mogao obezbediti samo po cenu kontrolisanog ulaganja tela u proizvodni aparat i uz pomoć prilagođavanja fenomena populacije ekonomskim procesima (Fuko, 1976).
Međutim, uprkos vidnom značaju koje je telo zadobilo još u doba prosvetiteljstva, sociologija ga dugo nije uvrstila u svoja istraživanja. Turner (1996) navodi da razlog za to što je sociologija isključila telo i telesnost iz teorijskih istraživanja nije teško pronaći. Naime, epistemološki temelji moderne sociologije imaju korene u odbacivanju pozitivizma devetnaestog veka, naročito biologizma koji je smatrao da se ljudska ponašanja mogu objasniti uzročno, u pogledu ljudske biologije (Turner, 1996). Protivljenje sociologije stavu da se značaj društvenih interakcija može svesti samo na biologiju i fiziologiju, podrazumevalo je da će akademska institucionaliozacija sociologije označiti i njeno razdvajanje od eugenike i darvinističke biologije.
Međutim, vremenom se odnos prema istraživanju tela menjao, te se i sociologija priključila opštem trendu zainteresovanosti za telesnost. Osnovna pretpostavka je da početak zasnivanja sociologije tela (tj. proces imenovanja discipline, propisivanja istraživačke agende, određivanje preteča) predstavlja potpuno strategijsku aktivnost, na nivou dikursa i organizacije (Ignjatović, 2006). Autori Sju Skot (Sue Scott), Dejvid Morgan (David Morgan), Kris Šiling (Chris Shilling) i Brajan Tarner (Bryan S. Turner) formirali su, manje ili više eksplicitno, sociologiju tela (Ignjatović, 2006).
Svakako, važan deo u proučavanju sociologije tela, predstavlja slika o telu, njeno formiranje i društvena uslovljenost.
Slika tela
Pojam slika tela (eng. body image) se odnosi na ličnu percepciju, osećanja i misli vezanih za sopstveno telo i obično uključuje procenu veličine tela, njegove privlačnosti i atraktivnosti, ali i emocije koje su vezane za veličinu i oblik našeg tela (Grogan 2006; prema Grogan, 1999; Muth & Cash, 1997). Iako se do sada većina naučnih radova bavila proučavanjem slike ženskog tela (što je bila posledica proistekla iz sve veće pojave poremećaja u ishrani), slika o telu i posledice koje mogu proisteći iz nje, relevantne su i za muškarce (Grogan, 2006).
Autori kao što su Pope i saradnici (Pope et. al) sugerisali su nedavno da su muškarci zapadnih društava pod narastajućim pritiskom da dostignu i održe vitko, ali mišićavo telo. Taj pritisak može dolaziti sa različitih strana – na primer od vršnjaka ili šire okoline – ali je možda najuočljiviji onaj primer koji šalju mediji. Savremena kultura u mnogim zemljama veoma naglašava ljudsko telo i njegovu pojavu. Muškarci koje obično imamo priliku da vidimo na reklamama predstavljaju ideal atletske građe čoveka i često ne nose majicu kako bi njihova muskulatura bila naglašenija. Fenomen korišćenja mišićavog muškog tela bez majice, nije ograničen samo na televizijske reklame, imajući u vidu da su mnogi modeli sa naslovnih strana i mnoge poznate ličnosti ili nestvarno mršave (kada su žene u pitanju) ili neopisivo mišićave (Barlett, Vowels, Saucier, 2008). Ovakvi tipovi tela poznatiji su kao: savršene slike tela. Za muškarce se takva slika tela sastoji od mišićavog čoveka kojeg odlikuju dobro razvijene grudi i jaki, izraženi mišići ruku i grudi, i široka ramena koja, zajedno sa uskim strukom, konstruišu pomalo šiljastu figuru. Muškarci koji dobro ilustruju ovakvu sliku tela su Žan-Klod van Dam, Silvester Stalone (Pope, Phillips, & Olivardia, 2000), ili Bred Pit u Troji (Barlett, Vowels, Saucier, 2008).
Ovakvi standardi lepote nisu novi, ali su sada, zahvaljujući moći medija, sveprisutniji.
Film, kao oblik umetnosti koji je velikom broju ljudi pristupačan, može vršiti značajan uticaj na publiku porukama koje šalje. S tim u skladu, on učestvuje jednim delom i u oblikovanju slike tela. Imajući to u vidu, cilj ovog rada je da uporedi slike muških tela u nekoliko filmova koji su od sedamdesetih godina XX veka do danas osvojili Oskara. Oskar je prestižna nagrada za umetničke i tehničke sposobnosti u filmskoj industriji, koju svake godine dodeljuje Akademija filmiskih umetnosti i nauke (Academy of Motion Picture Arts and Sciences). Sama ceremonija dodele Oskara se emituje u više od 100 zemalja, što znači da filmovi nominovani za ovu nagradu dopiru do velikog broja ljudi.
U radu neće biti analizirana muška tela iz filmova epske fantastike (npr. The Lord of the Rings: The Return of the King, 2003) i filmova koji su za cilj imali da predstave neku istorijsku ličnost (npr. Gandhi, 1982; Amadeus, 1984; Shakespeare in Love, 1998; ili The King’s Speech, 2010). Razlog za to je taj što se u takvim filmovima jasno stavlja do znanja gledaocu da se radi o likovima koji su izmišljeni (bajkoviti) ili o likovima koji su stvarno postojali i izgledali na određeni način. Prema tome, takav izgled tela obično ne predstavlja odraz trenda koji vlada i koji se neguje u savremenom društvu; to je pre slika zamišljenih likova, ili likova koji su bili pripadnici nekog ranijeg trenda, i ranijeg društva. Takođe, neće biti razmatrani filmovi u kojima glavnu ulogu imaju žene (npr. Therm of Endearment, 1983; Chicago, 2002).
Gangsterski film
Nakon što je šezdesetih godina, prvi put u istoriji Holivud zaostajao za svetom: estetski, komercijalno, pa čak i tehnološki – usledile su sedamdesete godine u kojima su se vrtoglavo povećali troškovi produkcije i u kojima je industriju obogatilo mnoštvo mladih reditelja koji su stručno obrazovanje stekli u američkim filmskim školama. Frensis Ford Kopola i scenarista Pol Šrajder pohađali su školu filma na Univerzitetu u Los Anđelesu; Martin Skorseze i Brajan de Palma bili su studenti Univerziteta u Njujroku, a Stiven Spilberg bio je polaznik kursa iz filmskih i dramskih umetnosti na državnom Univerzitetu u Kaliforniji (Kuk, 2018).
Posebno popularan u tom periodu bio je gangsterski film. Ciklus posvećen „sindikatu“, bio je u prekidu čitavu deceniju, tokom šezdesetih, da bi se tokom krvlju natopljenih sedamdesetih, ponovo pojavio sa, do tada neviđeno snažnim prikazom nasilja u filmovima Kum i Kum, II deo (The Godfather, The Gofather, Part II, 1972. i 1974.); kao i Francuska veza (The French Connection, 1971) (Kuk, 2007). Slika muškog tela koju vidimo jeste u odelu, često sa šeširom i pištoljima. Muškarca često odlikuje jaka vilica i scene se bezmalo vrte oko njegove facijalne ekspresije, a pravi primer za to je fokus na licu Marlona Branda koji je pre svakog snimanja imao tročasovno šminkanje kako bi njegovo lice što više dočaralo moć koju poseduje.
Gangsterski film iza sebe je ostavio sliku opasnog, temperamentnog, i nasilnog muškarca, onakvog muškarca kojeg će se publika sa strahom sećati. Iako nisu prikazani oskudno odeveni, junaci ovih filmova su kroz svoje postupke pokazali sav maskulinitet koji poseduju.
Drama, rat i vestern film
Posle gangsterskih filmova, bile su nagrađene Oskarom, jedna za drugom, porodične drame Kramer protiv Kramera (Kramer vs. Kramer , 1979) i Obični ljudi (Ordinary people, 1980). Naglasak u njima nije bio na muškom telu, već na muškarcu koji je u ulozi oca ili sina, a koji prolazi kroz neke od najčešćih porodičnih problema.
Oskara su osvojile i dve ratne drame, baveći se, doduše, temom rata na različite načina i to u razmaku od 8 godina. Ipak i filmu Lovac na jelene (The Deer Hunter, 1978) i filmu Vod (Platoon, 1986) zajednička je tema vijetnamskog rata i posledica koje je ostavio kako na muško telo, tako i na njegovu psihu. Muškarci i njihova tela prikazana su realistički, prljava i slomljena pod teretom oduzimanja života i borbe za sopstveni život.
„Jači“ pol je u nešto drugačijem izdanju prikazan u dva vestern-filma, snimljena početkom devedesetih godina. Ples sa vukovima (Dances with Wolves, 1990) i Neoprostivo (Unforgiven, 1992) svakako se ne mogu ubrojati u grupu onih filmova snimanih za vreme zlatnog doba vesterna, kada su glavni reč vodili Džon Ford i Hauard Hoks. Pa ipak, poruka koju muškarci ostavljaju vrlo je slična – oni su muževni, naoružani, spretni i agresivni.
Bolest muškog tela
Filmovi: Kišni čovek (Rain man, 1988), Kad jaganjci utihnu (The Silence of the Lambs, 1991) i Engleski pacijent (The English patient, 1996) osvjaju Oskare u relativno malim vremenkim razmacima, sa zajedničkom temom koja se do tada nije javljaja u filmovima nagrađenim istom nagradom (od 1970. godine) – uz izuzetak filma Let iznad kukavičjeg gnezda (One Flew over the Cuckoo’s Nest, 1975). Reč je bolestima muškog tela. Dastin Hofman i Entoni Hopkins u ulogama su mentalno obolelih muškaraca, dok je u Engleskom pacijentu u fokusu bolest tela Rejfa Fajnsa; tela koje sasvim propada i umire.
U srpskom jeziku ne postoji jasna razlika koja se u engleskom jeziku može uočiti između onoga što je disease i onoga što je illness. Međutim, Brajan Tarner (1996) navodi da je disease – ono što pripada prirodi, dok je illness – ono što pripada kulturi. Na primer, jabuka i jetra mogu u engleskoj jeziku da se okarakterišu kao diseased (The apple is diseased, The liver is diseased), međutim kada govorimo o ljudima, taj se pojam ne može upotrebiti, već koristimo termin illness (I am ill; mental illness). Ljudska bića su ambivalentno locirana i u kulturi i u prirodi, te su podložna obema stvarima: mogu biti i diseased i ill (Turner, 1996). Navedeni filmovi možda najbolje oslikavaju razliku toga kako čovek može biti i bolestan kao član kulture (autizam, sociopatija, šizofrenija), ali i kako može biti bolestan dok je član prirode (propadanje ćelija tela, njihovo umiranje, disfunkcionalnost tela).
Nezadovoljstvo vlastitim telom
Na početku novog milenijuma, ali i tokom njegovog trajanja, u filmu se može uočiti nov pristup u prikazivanju muškaraca. Glavni likovi su sasvim obični muškarci srednjih godina, često nezadvoljni sopstvenim izgledom i telom.
Kevin Spejsi u Američkoj lepoti (American beauty, 1999) predstavlja pripadnika srednje bele klase, Lestera Burnama, sredovečnog oca čiji je život obojen monotonijom i mediokritetima. Njegov život je pravi primer onoga što bi se moglo nazvati „kriza srednjih godina“, a njegova muškost je u defanzivi, između ostalog jer žena zarađuje više od njega. Lester odbacuje sve dotadašnje obaveze, tražeći život maglovito moderiran prema raskalašnostima i avanturama poput onih koje doživljava Džejms Bond. On fantazira o seksualnim odnosima sa najboljom drugaricom svoje ćerke zbog čega ga ćerka naziva „napaljenim štreberom“ (horny geek). Nezadovoljan svojim izgledom, Lester pokušava da povrati svoju mladost i privlačnost treniranjem (“I want to look good naked”) koje ga čini samo još više grotesknijim u nameri da zavede devojčicu. Publika tokom ovog filma ne zazire od muškarca u glavnoj ulozi, već sa njim saoseća u nekoj ambivalentnoj poziciji između sažaljevanja i osuđivanja njegovih postupaka. Njegovo telo nije puno mišića i na ekranu više ne gledamo široka ramena, već usku, bledu figuru.
Na temu nezadovoljstva glavnog junaka svojim životom, možemo nadovezati i film Čovek ptica (Birdman, 2014), koji prati Rigana Tompsona, nekadašnjeg izuzetno popularnog holivudskog glumca, koji je slavu stekao igrajući superheroja po imenu „Birdman“. Nakon što je odbio da se po četvrti put pojavi kao maskirani junak na velikom platnu, Riganova karijera je krenula silaznom putanjom. Ista sudbina zadesila je i njegov privatni život. Pored braka koji je počeo naglo da se raspada, Riganu padaju u krilo i problemi njegove ćerke, koja je razvila “zavisnost” prema lakim narkoticima. Iako se radi o nešto različitoj životnoj priči i karakteru glavnog muškog junaka, motiv „krize srednjih godina“ i neadovoljstva vlastitim telom i dalje se provlači („I look like a turkey with leukemia“ izajvaljuje Rigan u jednoj sceni zadižući majicu i gledajući se na ogledalu).
Rasizam, ropstvo i položaj Afroamerikanaca
Naposletku, možda najveća promena koja se odnosi na sliku muškog tela na filmu jeste – njegova boja. Istorijski gledano, Afroamerikanci se pojavljuju na filmovima nagrađenim Oskarima tek 60 godina nakon ukidanja ropstva u severnim delovima Amerike, a oko 40 godina nakon ukidanja ropstva širom sveta.
Stiv Makvin prvi je crni reditelj koji je osvojio Oskara za najbolji film (2013). Zasnovan na pripovesti jednog roba iz 1853. godine, Makvinov film 12 godina ropstva (12 Years a Slave, 2013), govori o sudbini slobodnog Afroamerikanca kidnapovanog u Vašingtonu, koji biva prodat kao rob, da bi čitavu deceniju nakon toga proveo u prinudnom radu na raznim plantažama u Luizijani. Njegovo telo je izmučeno, prebijeno, zarobljeno – ono je samo još jedna „crna“ mašina za rad i uslugu.
Iako Zelena knjiga (Greenbook, 2018) u sebi ne sadrži toliko fokusa na izrabljivanje tela, glavna tematika i dalje je podređen položaj Afroamerikanaca, čak i onda kada se kotiraju kao „ugledni“ u društvu.
Zaključak
Uloga i izgled muškarca u filmovima, svakako su se menjali sa godinama. Način na koji je muški lik predstavljen, naravno, varirao je i od žanra samog filma, kao i od socijalnog i kulturnog konteksta u kojima je film postavljen, ali i u kojem je sniman. Iako u poslednjih nekoliko godina u filmovima koji osvajaju Oskara za najbolji film nema više naglašavanja muškog tela (mišićavog i zategnutog) to ne briše činjenicu da se slika idealnog muškog tela šalje kroz neka druga filmska ostvarenja, koja su doživela veliku popularnost, a pretežno su američke ili britanske produkcije. Od 2013. do 2015. godine postojala je čak i nagrada za najbolji filmski nastup bez majice ili ti “MTV Movie Awards for Best Shirtless Performace“, a nominovani su bili muškarci upravo mišićavog, ali mršavog tela, atletske građe: Zak Efron, Tejlor Lanter, Čening Tejtum, Kris Hemsvort i drugi.
Pritisak koji muškarci trpe za dostizanjem savršenog tela nije opao. Štaviše, sve je veći broj zabeleženih slučaja depresije i anoreksije kod pripadnika muškog pola, uzrokovanih nezadovoljstvom sa vlastitim telom. Takođe, potražnja za anaboličkih steroidima i lekovima za bodi-bilding je u porastu, a ove supstance su lako dostupne svima i nije potreban nikakav recept za njihovo konzumiranje. Uopšteno, i kada su muškarci i žene u pitanju, trend održavanja kulture tela, zaokupljenost vlastitim telom i izgledom kao i njegovim stavljanjem na visok nivo u području egzistencijalnih vrednosti, u značajnom su porastu, naročito u kada je reč o tzv. „zapadnim“ kulturama. Posledice su, pak, ogromne, što po telesno, što po psihičko zdravlje svih pripadnika tih kultura.
Literatura
Barlett, C., Vowels, C., Saucier, D., 2008. Meta-analyses of the effects of media images on men’s body-image concerns, Journal of Social and Clinical Psychology, vol. 27, no. 3, str. 279-310
Fuko, M. 2006. Istorija seksualnosti I, Volja za znanjem, Loznica: Karpos
Grogan, S. 2006. Body image and health: contemporary perspectives, Journal of Health Psychology, vol 11, no. 4, str. 523–530
Ignjatović, S. 2006. Institucionalizacija sociologije tela: „somatizacija“ sociologije ili „sociologizacija“ tela?, Sociološki pregled, vol. XXXX, no. 3, str. 413–432
Kuk, D. 2007. Istorija filma II, Beograd: Clio
Kuk, D. 2018. Istorija fila II, novo izdanje, Beograd: Clio
Scott, S., Morgan, D. 1993. Body matters: Essays on the Sociology of the Body, London: The Falmer Press
Turner, B. 1992. Regulating bodies: Essays in medical sociology, London: Routledge
Turner, B. 1996. The Body and Society, London: Sage.
