Pojmovi ‘promena’ i ‘razvoj’ ne smeju se poistovećivati, jer iako svaki razvoj podrazumeva neke promene, pod razvojem, odnosno progresom, mislimo na promene koje sa sobom nose pozitivne efekte, dok svaka promena ne mora nužno da donese pozitivne efekte. Neke promene mogu podrazumevati negativne posledice po društvo, te one mogu voditi u društveni regres. Društvene promene i razvoj su dinamične pojave, a istorijski gledano, ne postoji period u ljudskoj istoriji kada se nisu dešavale promene. Društvene promene i razvoj se odnose na promene u društvenoj strukturi, odnosno društvenim institucijama i društvenim odnosima.
Društvene promene mogu po vremenu potrebnom za njihovu aktuelizaciju biti brze ili spore. Spore promene su karakteristične po svom evolutivnom karakteru i obično se pod time misli da postoje neke etape u njihovoj aktuelizaciji. Spore promene se obično vezuju za tradicionalna društva i za ranije istorijske periode, dok su brze, nagle i intenzivne promene karakteristične za savremena društva. Spore promene se smatraju za „normalne“ i „prirodne“ jer imaju neki tok kretanja kroz dimenzije prostora i vremena, dok se brze promene, zbog svog karaktera, smatraju za patološku pojavu koja može da stvori društvene anomalije, jer ne pruža ljudima dovoljno vremena da usvoje i da se naviknu na nova društvena pravila i norme izazvane naglom promenom.
Društvene promene mogu se klasifikovati na sledeći način:
-Prema kvantitetu, društvne promene mogu da podrazumevaju rast ili opadanje;
-Prema kvalitetu, društvene promene mogu doprineti razvoju ili raspadu;
-Prema društvenim vrednostima, društvene promene mogu voditi u regres ili progres;
-Prema svojoj brzini, društvene promene mogu biti postepene ili nagle, odnosno spore ili brze;
-Prema svom značaju, društvene promene mogu da budu: korenite, radikalne, ili pak nebitne;
-Prema stepenu organizovanosti, društvene promene mogu biti planirane ili spontane;
-Prema području unutar kojeg se odvijaju, društvene promene mogu biti: ekonomske, kulturne, političke ili druge…
Modeli izučavanja društvenih promena i društvenog razvoja
- Evolucionistički model
Crpi svoje korene iz Darvinove teorije evolucije i iz biologizma.
Evolucionistički model pretpostavlja da promene doprinose kontinuiranom razvoju u pravcu koji podrazumeva progres, odnosno pravuc koji se kreće od prostih ka sve složenijim formama društvene organizacije. Ovaj model opisan je od strane Žorža Gurviča kao „teorija jednolinijskog razvoja“.
- Ciklički model
Kao što i samo ime predlaže, promene su posmatrane kao da su u stalnom kružnom, odnosno cikličnom kretanju. U tom smislu, svaki razvoj u nekom momentu dolazi do svojih granice, pa potom slede istorijski periodi društvenog regresa, da bi se potom promene ponovo usmerile ka napretku. Jedan od poznatih argumenata ovog modela je onaj o tome da se „istorija stalno ponavlja“, kao i da se civilizacije rađaju i umiru, da imaju svoj životni vek i ograničeno trajanje.
- Difuzionistički model
Ovaj teorijski pristup gleda na promene kao da se odašiljaju iz centra (moći) ka periferiji društva, šireći se poput zračnih snopova.
Rani teoretičari o društvenim promenama i razvoju
Ogist Kont
Pod društvenim razvojem, Kont zapravo misli na duhovni i intelektualni razvoj pripadnika društva kao kolektiviteta. U svom razvoju društvo prolazi kroz tri faze, odnosno stadijuma, a svakom od navedenih stadijuma odgovara istoimeno istorijsko doba:
- Teološki stadijum
Teološka faza predstavlja najniži stadijum razvoja društva, u kojem se prirodna i društvena dešavanja tumače kao posledice delovanja natrpirodnih sila, odnosno kao kazne ili nagrade od strane bogova, duhova ili demona. U ovoj fazi sveštenici imaju glavni društveni autoritet, a religija predstavlja dominantnu društvenu instituciju.
- Metafizički stadijum
Metafizičku fazu Kont tumači kao tranzicionu, odnosno prelaznu fazu, gde ne postoje jasne granice između teoloških i narastajućih filozofskih tumačenja prirodnih i društvenih dešavanja. Ovu fazu karakteriše sve učestalija objašnjenja koja uključuju koncepte poput: uzroka, vrline, suštine itd…
- Pozitivni (naučni) stadijum
Na ovom najvišem stadijumu razvoja društva, naučnici postaju glavni društveni autoritet, a naučna, uzročno-posledična objašnjenja zamenjuju nekada dominantna religijska. Naučni zakoni zamenjuju religijske doktirne i oni bitno utiču na promenu ponašanja, vrednosti i delanja pripadnika društva.
Herbert Spenser
Herbert Spenser, kao jedan od glavnih predstavnika socijalnog darvinizma, vidi društveni razvoj kao kretanje od jednostavnijih ka složenijim formama. Takođe, razvoj posmatra kao vid prilagođavanja i borbe za opstanak gde oni najbolje adaptirani (u ovom slučaju se ne misli na individue, već na tip društva u odnosu na njegovo prirodno okruženje) opstaju.
Spenser nudi svoju tipologiju stadijuma razvoja društva:
- Vojna društva – društva ratnika
Vojna društva su društva ratovanja, osvajanja i samoodbrane od drugih društava. Društva u oklini se smatraju za pretnju i neprijatelje čije teritorije valja osvojiti, a pripadnike porobiti ili ubiti. Ovo su društva sa slabim ili nikakvim prospektima za društvenu mobilnost jer je društveni status askriptivnog karaktera. Vojna društva su samodovoljna
(autarkična) društva.
- Industrijska društva – društva razmene
Glavna aktivnost u industrijskim društvima je proizvodnja, ali i robo-novčana razmena. Društveni status se stiče svojim radom pa to omogućava visoku društvenu mobilnost. Samim tim, ovo je otvoreni tip društva koji počiva na ekonomskoj zavisnosti od drugih društava iz okoline sa kojima je u stalnim procesima razmene i komunikacije.
- Etička društva – slobodna društva
Etička društva predstavljaju krajnji stadijum razvoja društva. To su društva potpune individualnosti i ličnih sloboda koje će doprineti tome da se sve patološke pojave u društvu u potpunosti iskorene. Ovo je društvo okrenuto emancipaciji i humanizaciji svojih pripadnika.
Ferdinand Tenis
Za razliku od Spenserove utopističke vizije etičkog društva, Tenis nije bio ubeđen u to da se razvoj društva dešava uz pomoć industrijalizacije. Tenis nudi dihotomiju ‘zajednica-društvo’ kao dve suprotnosti u društvenoj organizaciji.
Zajednica bi mogla da se poveže sa svim tradicionalnim i pretkapitalističkim oblicima društvene organizacije u koje možemo da uključimo i selo sa svim svojim osobenostima. Glavna društvena institucija u zajednici je porodica koja reguliše društvene odnose i aktivnosti, a dominantni odnosi među ljudima su srodnički. U zajednici se poštuju religijska verovanja i običaji, kao i porodični autoritet (uglavnom je na ovim prostorima to glava kuće ili kućni starešina). Prema Tenisu, upravo je u zajednici pojedincu omogućeno da bude individua.
Društvo se u Tenisovom shvatanju svrstava u grad koji počiva na odnosima razmene. Društvo je regulisano državom kao glavnim organizacionim entitetom. U većinu društvenih odnosa se stupa ne na osnovu običaja, već na osnovu prava koje štite pravne institucije. Pojedinac je građanin i on kao takav ima neka prava i obaveze prema državi, a ukoliko ih ne poštuje biva sankcionisan od strane državnih institucija.Ova Tenisova dihotomija je dovela u pitanje uobičajeno shvatanje industrijalizacije i pojave novčane razmene kao neprikosnovenih faktora progresa.
Henri Luis Morgan
Henri Luis Morgan nije bio sociolog, ali je dao svoj doprinos ranom sociološkom proučavanju društvenog razvoja svojim naglašavanjem značaja tehnoloških otkrića kojima se zadovoljavaju neke temeljne ljudske potrebe i kojima se društva transformišu.
On nudi tri tipa društva zavisno od tehnoloških otkrića:
- Divljaštvo
U okviru ovog tipa društva dominiraju aktivnosti sakupljanja plodova, lov i ribolov, a najznačajnija tehnološka otkrića su paljenje vatre i pravljenje jednostavnih oruđa za lov.
- Varvarstvo
U okviru ovog tipa društva ključne su aktivnosti grnčarstva i pripitomljavanje životinja, a najznačajnija tehnološka oktića su otkriće navodnjavanja zemljišta i upotreba gvožđa u izradi oruđa i posuda.
- Civilizacija
Ovaj najviši stepen razvoja društva započinje razvojem pisma i pismenosti.
