Da bi uopšte govorili o ovoj temi, moramo se prvenstveno dotaći nekih osnovnih pojmova koje sociolozi koriste kada govore o etničkim aspektima društva.
- Etnička vezanost jeste jedan društveni odnos u kojem pojedinci gaje određenu vrstu međusobne solidarnosti koja je uslovljena svešću o međusobnoj kulturnoj i/ili fizičkoj sličnosti, što ih svrstava u istu etničku zajednicu i razgraničava od drugih/susednih etničkih grupa.
- Etnička svojstva jesu fizičke ili kulturne značajnosti kao što su religija, jezik, boja kože, mitovi o zajedničkom nastanku, na osnovu kojih se javlja verovanje u zajedničko poreklo i etničku pripadnost onih koji ih dele.
- Etnoistorija predstavlja složenu mešavinu mitova, priča, kolektivnih sećanja i istoriografije neke etničke zajednice ili nacije.
- Etničke zajednice jesu društvene činjenice dugog trajanja, koje najpre nastaju, pa se oblikuju, a zatim se menjaju i nestaju uvek u međusobnom odnosu sa drugim etničkim grupama koje ih okružuju.
- Etničke kategorije jesu etnički manje ili više nesvesne grupe u kojima nije razvijen kolektivni identitet.
ETNIČKA GRUPA
Etnička grupa predstavlja kulturnu kategoriju jer pripadnici iste etničke grupe imaju određena zajednička svojstva – kolektivno ime, zajedničko poreklo ili verovanje u zajedničko poreklo, zajedničku istoriju, jezik, religiju, običaje, osećanje pripadnosti.
Pripadnost etničkoj grupi označava se kao etnicitet.
Ako se sopstvena etnička grupa posmatra kao centar sveta u odnosu na ostale, odnosno ako se svoj narod doživljava kao civilizovan i kulturan, a drugi se narodi posmatraju kao primitivni, onda govorimo o etnocentrizmu.
Posebna zapadnjačka varijanta etnocentrizma jeste evrocentrizam odnosno, pogled na svet prema kojem je Evropa „naprednija“ od takozvanih primitivnih naroda.
RASA
Rasa predstavlja biološku kategoriju koja je određena na osnovu DNK ili strukture kostiju. Naučne teorije o rasama se javljaju s kraja 18. i početkom 19. Veka.
Rasizam je verovanje u nejednakost ljudskih rasa i u postojanje nižih i viših rasa.
Grof Gobino se smatra utemeljivačem modernog rasizma. Po njegovom mišljenju, postojale su tri rase – bela, crna i žuta. Tvrdio je da je bela rasa superiornija po moralu i inteligenciji od žute i crne rase. Ovakvko viđenje je kasnije Adolfu Hitleru dobro poslužilo pri primeni svoje nacističke ideologije. Isto ovakvo negativno viđenje primećeno je i u dejstvu Kju – kluks – klana u Americi i aparthejda u Južnoj Africi.
- Kju – kluks – klan je nastao nakon Američkog građanskog rata (1866), a zasnivao se na zastrašivanju oslobođenih robova, crnaca i zalaganju da oni nemaju nikakvo pravo glasa i pravo na obrazovanje. Verovali su u superiornost bele rase. Ukinut je 1871. nakon što je donet „Akt o ljudskim pravima“.
- Aparthejd je bio društveni sistem u Južnoafričkoj Republici koji se zasnivao na dominaciji bele populacije nad crnom, odnosno, to je bila rasna diskriminacija. Borac protiv aparthejda bio je Nelson Mendela (prvi demokratski izabrani predsednik Južnoafričke Republike u peridonu od 1994-1999). Aparthejd je zvanično ukinut 1990. godine.
Godine 1955, Roza Parks postala je prva crnkinja koja je odbila da u javnom prevozu sedne u deo autobusa koji je inače bio namenjen crncima i tako je započela borbu za prava crnaca u SAD-u.
Mnogi sociolozi danas odbacuju biološko shvatanje rase i ističu rasu kao društveno uslovljenu kategoriju.
VRSTE ETNIČKIH ZAJEDNICA
- Pleme je etnička zajednica prvobitnog, predcivilizacijskog društva, gde još ne postoji država kao globalna organizacija. Organizacija vlasti je patrimonijalna (slična patrijarhalnoj porodici).
- Narod je skupina većeg broja plemena, koja u dužem periodu zajedničkog života na istoj teritoriji stvaraju zajedničku državnu organizaciju i oblikuju zajedničku narodnu kulturu (jezik, veru, običaje, moral…).
- Nacija (biće reči u daljem tekstu).
PREDRASUDE, STEREOTIPI I DISKRIMINACIJA
Pripadnost etničkoj grupi jeste etnicitet, a ono što je zajedničko za njega, rasu i naciju (o kojoj ćemo ubrzo reći važne zanimljivosti) su:
- Predrasude – neosnovani stavovi o nekim grupama, odnosno suditi o nečemu, a ne znati pravu istinu o tome. Predrasude se zasnivaju na stereotipima.
Negativne predrasude (etničke, nacionalne, verske) mogu biti veoma opasne i prate ih negativne emocije.
- Stereotipi – uprošćena mišljenja o nekoj grupi ljudi; generalizacija u vidu određenih karakteristika koje se pripisuju svim članovima neke društvene grupe . Kada negativne predrasude i stereotipi prerastu u stvarno ponašanje prema određenoj grupi ljudi ili pojedincima, onda se javlja:
- Diskriminacija – svako nejednako i negativno postupanje prema određenom pojedincu ili grupi.
NACIJA
Nacija potiče od latinske reči nasci (rod, pleme) i predstavlja društvenu zajednicu ljudi koji govore istim jezikom, imaju svoju kulturu, teritoriju na kojoj žive, kao i istoriju ekonomskog i političkog života.
Takođe je i sociolog Entoni Smit u naciju ubrojio ljudsko stanovništvo koje ujedinjuje nacionalno ime, isti mitovi, jezik, kultura, privreda…
Prema njegovom mišljenju, moderne nacije nastaju iz predmodernih i prevaziđenih etničkih zajednica, koje on naziva etnosi ili etnije.
Prema mišljenju Herdera, nemačkog pesnika i filozofa, nacija je prvenstveno kulturna kategorija, koju određuju jezik, tradicija i zajedničko istorijsko iskustvo.
Politikolog, Endri Hejvud ističe da nacija sebe vidi kao posebnu političku zajednicu. Na taj način je nacija usko povezana sa građanima, a oni su državljani neke Zemlje koji zakonom imaju ista prava i dužnosti.
Britanski istoričar Erik Hobsbaum ističe da su nacionalne tradicije put ka nacionalizmu. Nacije ne stvaraju državu i nacionalizam, već obrnuto.
Britanski teoretičar međunarodnih odnosa, Benedikt Anderson smatra da je nacija veštačka, a ne prirodna tvorevina.
NACIONALIZAM
Različiti autori dali su različito određenje nacionalizma.
Ernest Gelner smatra da je nacionalizam politički princip koji zahteva poklapanje političkih i etničkih granica.
Entoni Smit definiše nacionalizam kao doktrinu koja naciju posmatra kao cilj svakog političkog delovanja i napora, a nacionalni identitet kao meru svake ljudske vrednosti. Održavanje autonomije, jedinstva i identiteta ljudskog stanovništva jesu cilj nacionalizma, a on se ne može posmatrati samo sa političke strane, već i kroz kulturne vrednosti.
Hans Urlih Veler, nemački istoričar, smatra da je nacionalizam nastao kao odgovor na društvenu krizu u kojoj se našla Zapadna Evropa.
On deli nacionalizam prema razvojnim fazama:
- Integrativni nacionalizam – odnosi se na fazu u kojoj dolazi do oblikovanja nacija u SAD i Francuskoj. Naime, te dve države su integrisale (ujedinile) različite etničke grupe u jednu naciju.
- Ujediniteljski nacionalizam – stvorio je nacionalne države ujedinjujući različite etničke grupe (ujedinjenje Italije i Nemačke).
- Secesionistički nacionalizam – vezuje se za period nakon prvog Svetskog rata, kada nastaju nove nacionalne države na ruševinama Austrougarske i Otomanske imperije.
- Preneseni nacionalizam – nacionalni model koji je prenet sa Zapada na ostatak sveta.
Međutim, pored ove podele, još jednu podelu nacionalizma je dao i Endri Hejvud:
- Liberalni nacionalizam – razvija se u Francuskoj buržoaskoj revoluciji i zalaže se za slobodu i jednakost građana (najznačajniji zagovornik ovog tipa nacionalizma jeste Vudro Vilson).
- Konzervativni nacionalizam – ističe ljudsku emocionalnu privrženost naciji, sa ciljem da se stvori društveno jedinstvo.
- Ekspanzionistički nacionalizam – poziva na uverenje da nacija ima pravo da dominira nad drugim nacijama (šovinizam). Razvio se usled kolonijalnih osvajanja između dva svetska rata, a od pripadnika nacije se očekuje lojalnost i potpuno žrtvovanje za nacionalni interes. Odbijanje lojalnosti smatra se izdajom.
- Antikolonijalni nacionalizam – vezuje se za zemlje koje su se borile za nezavisnost, odnosno oslobađanje od kolonijalne vlasti (Mahatma Gandi – borac za nezavisnost Indije).
Glavne odlike nacionalizma jesu shvatanje da je svet podeljen na nacije i shvatanje da sva politička moć leži u naciji.
Nacionalni običaji, simboli i ceremonije predstavljaju najtrajnije i najmoćnije vidove nacionalizma.
Imperijalizam je težnja imperije kao mnogonacionalne političke zajednice da politički, ekonomski i kulturno potčini ili bar podvrgne hegemoniji (zapovedništvu) što više nacija, etničkih grupa i političkih zajednica.
LITERATURA
1.Sociologija za treći razred srednjih stručnih škola i za četvrti razred gimnazija, Milena S. Logos 2016 Beograd.
2. Sociologija za treći razred srednjih stručnih škola i za četvrti razred gimnazija, Vladimir V. Klett 2015 Beograd;
3. Sociologija za treći razred srednjih stručnih škola i za četvrti razred gimnazija, Grupa autora, Zavod za udžbenike 2012 Beograd;
