Uloga bolesnog
Parsons pravi analogiju između vrste uloga, statusa i odnosa koje postoje između:
- Doktor-pacijent
- Roditelj-dete
Ono što je slično između deteta i bolesnika je sledeće:
- Oboje nemaju dovoljne kapacitete da obavljaju uobičajene svakodnevne funkcije odraslih, ali iz bitno različitih razloga. Dok dete razvojno-biološki nije u mogućnosti da obavlja funkcije odraslih, odrasli bolesnik nije u mogućnosti zbog bolesti/invaliditeta.
- Oboje su stoga u položaju zavisnosti od drugih. I dete i bolesnik imaju potrebu i očekivanja da ih oni “jači” i adekvatniji za to zbrinu. Preko tih “jačih” i adekvatnijih osoba bolesnik može da zadovolji potrebe za koje je ranije imao resurse, ali usled bolesti više im nema direktnog pristupa.
Parsons pravi strogu razliku između uloge bolesnika i drugih oblika devijantnog ponašanja. “U poređenju sa drugim tipovima nekonformističkog ponašanja, za bolest je karakteristično da ona iziskuje pasivno izuzimanje iz normalnih aktivnosti i obaveza. Kao takva, ona bi se trebala razlikovati od aktivne pobune protiv normalnih društvenih očekivanja i od onih tipova devijacije koje su karakterisane kompulsivnim konformizmom” (Parsons and Fox, 1953:32). Sa funkcionalističkog stanovišta, česta pribegavanja ulozi bolesnog su preteća po stabilnost društvenog sistema. U skladu sa glavnim funkcionalističkim pretpostavkama, oboleli se posmatra kao institucionalizovana društvena uloga, a lečenje predstavlja važan, ako ne i glavni mehanizam društvene kontrole.
Uloga bolesnog je samo uslovno legitimizovana. Budući da se razbolela i da je od strane institucija definisana kao bolesna, osoba ima poteškoće da normalno obavlja svoje normalne i očekivane funkcije i to nije njena krivica, pa stoga polaže pravo na izuzeće i negu. Međutim, ovo izuzeće je samo kratkoročno. Druga strana medalje je da osoba mora da prihvati svoje stanje kao neželjeno i kao što svako pravo sa sobom nosi neke obaveze, obaveza ili dužnost bolesnika je da aktivno radi na tome da što pre ozdravi i da se vrati svojim uobičajenim ulogama i funkcijama.
Parsons na ovom tragu poredi detinjstvo i oboljenje kao dva uslovno legitimizovana stanja. I detetu je samo uslovno dozvoljeno da se ponaša detinjastvo – pod uslovom da prihvati da će jednog dana morati da odraste.
Postavlja se i pitanje zašto se u modernim društvima bolesni šalju iz porodice u medicinske institucije na lečenje, a neki od razloga su:
- Tehnološki razvoj medicine i njen uvećani autoritet i poštovanje u društvu;
- Zaštita prodice kao društvene institucije i njene interne funkcionalnosti;
Naime, porodica, osim svoje reproduktivne i ekonomske funkcije, ima i važnu ulogu u očivanju i reprodukciji kulturnih vrednosti društva kroz proces socijalizacije deteta.
Takođe, lečenje izvan komfora porodičnog doma se pokazalo kao najefikasnije. Ono obeshrabruje oboljevanje na prvom mestu i uživljavanje u ulogu bolesnog. To je zato što je bolnica mesto socijalne izolacije, usamljenosti, nepristrasnosti i odvojenosti od poznatog komfora toplog doma. Parsons zapaža da porodica u lečenju bolesnog ukućanina zbog osobenosti porodičnih odnosa otežava lečenje u psihološkom smislu. Upravo u institucionalnom, medicinskom okruženju se uspostavlja optimalni balans između popustljivosti-podrške i disciplinskih aspekata neophodnih za uspešno lečenje i vraćanje individue u prvobitno stanje.
U onom momentu kada bolesnik pristane na saradnju sa doktorom u cilju ozdravljenja, njegova se uloga bolesnika pretvara u ulogu pacijenta. Od pacijenta kao takvog postoji nekoliko očekivanja:
- Da prihvati dužnosti koje sa sobom nosi nova uloga pacijenta, kao i kratkoročna prava koja dobija igranjem uloge pacijenta;
- Da prihvati svoju inferiornost prihvatanjem kratkoročnog statusa koji je u mnogome sličan statusu deteta;
- To implicira nužnost odvijanja nekakve vrste de-socijalizacije (odvija se novo učenje);
Kasniji teoretičari iz oblasti medicinske sociologije su ustanovili da nisu sve bolesti iste – one variraju u odnosu na vrstu i stepen kritičnosti stanja obolelog, pa je logično zaključiti da neće svi bolesnici imati ista prava i privilegije (Gidens, 2003).
Stoga Frajdson (Eliot Freidson) nudi tri tipa uloge bolesnika:
- Uslovna uloga bolesnog
Ona je preuzeta od Parsonsa. Oboleli ima pravo na kratkoročno izuzeće od uobičajenih aktivnosti pod uslovom da radi na svom ozdravljenju.
2. Bezuslovno legitimna uloga bolesnog
U slučaju neizlečivih bolesti, gde je izuzeće iz gotovo svih uobičajenih aktivnosti legitimno, a na ulogu bolesnika polaže pravo praktično do kraja svog života
3. Nelegitimna uloga bolesnog
U slučaju stigmatizovanih oboljenja, gde se isključivo pojedinac smatra odgovornim za svoje stanje, a prava i privilegije nisu nešto što se podrazumeva, već se za njih češće mora boriti društvenim i političkim angažovanjem. U ovom slučaju pravo na ulogu bolesnog je ugroženo usled stigmatizacije, a to se neretko odražava na pogoršanje zdravstvenog stanja obolelog jer stigma otežava pristup lečenju bez društvene osude i osude medicinskog osoblja.
Moralna karijera pacijenta
Gofman u svom istraživanju pacijenata u bolnicama za mentalno obolele primenjuje institucionalni pristup, a jedan od glavnih koncepata jeste ‘moralna karijera’ pacijenta. Termin ‘karijera’ se uobičajeno vezuje za profesionalni napredak, ali on može biti dosta širi pojam, a za Gofmana je to termin koji označava proces konstruisanja slike svog životnog puta koja uključuje prošlost, sadašnjost i budućnost. U tom procesu pacijent bira, izdvaja i uobličava činjenice o sebi i svom životu kako bi stvorio pogodnu sliku sebe u totalnoj instituciji u kojoj je podvrgnut ceremonijama degradacije. Njegova moralna karijera je model potiskivanja koji “započinje kao neko sa odnosima i pravima, i završava, na početku svog boravka u bolnici, … bez i jednog i bez drugog” (Gofman, 2011:126). Koncept karijere je dvojak jer ujedno podrazumeva i unutrašnji i spoljašnji aspekt:
- Unutrašnji aspekt doživljavanja samog sebe i svog identiteta;
- Spoljašnji aspekt pod kojim se podrazumeva zvaničan društveni položaj osobe, pravni položaj, životni stil…
Karijera pacijenta se deli na tri faze:
- Pretpacijentska faza (pre ulaska u bolnicu)
- Pacijentska faza (nakon ulaska u bolnicu sve do otpuštanja)
- Faza bivšeg pacijenta (nakon izlaska iz bolnice)
Pacijenti mogu biti (ne)dobrovoljni u zavisnosti od njihovog stava po pitanju hospitalizacije.
Biografsko remećenje
Buri (Michael Bury) je konceptualizovao hroničnu bolest kao oblik remetilačkog događaja u životu individue koji bitno menja život obolelog i njegove odnose sa drugim ljudima, a naročito sa članovima porodice. „Bolest, a naročito hronična bolest, je takva vrsta iskustva gde strukture svakodnevnog života i forma znanja koje ih podupiru su poremećene. Hronična bolest uključuje prepoznavanje sveta bola, patnje i moguće smrti, koji su obično viđeni kao neke mogućnosti u nekoj dalekoj budućnosti“ (Bury, 1982:169). Hronična bolest uzurpira nekoliko glavnih aspekata života obolelog:
- Uzurpiraju se normalna društvena pravila reciprociteta u međusobnim odnosima, a naročito kada je u pitanju podrška;
- Raste zavisnost obolelog od drugih, naročito bližnjih, što dovodi do poremećaja dotadašnjih odnosa moći i međusobnog odnosa uopšte;
- Očekivanja i planovi obolelog premeštaju se u budućnost koja je neizvesna, pa je i njihova realizacija samim tim upitna;
Buri navodi tri aspekta ili faze u remećenju biografije obolelog:
- Remećenje pretpostavki i ponašanja koje se uzimaju zdravo za gotovo. Ovo je faza u kojoj se postavljaju pitanja tipa: „Šta se ovde dešava?“ i ona uključuje obraćanje pažnje na određena telesna stanja na koja se ranije nije obraćala pažnja. U ovoj fazi dolazi do razmišljanja o traženju pomoći, a bol koji hronična bolest donosi sa sobom se percipira kao nešto strano telu i kao vid izdaje od strane tela.
- Dolazi do razaranja eksplanatornog okvira gde oboleli preispituje sopstvenu ličnu biografiju, u smislu svog identiteta i života. U ovoj fazi se postavljaju pitanja tipa: „Zašto baš ja?“, „Zašto baš sada?“.
- Postoji i aspekt konkretnog reagovanja na ova biografska razaranja koji uključuje mobilizaciju resursa – fizičkih, socijalnih, finansijskih, medicinskih ili/i kulturnih – odnosno svih resursa koji su obolelom i porodici na raspolaganju u trenutku suočavanja sa oboljenjem.
Literatura:
Bury, Michael. (1982). „Chronic Illness as biographical disruption“. Sociology of Health and Illness, Vol.4., No.2.
Gidens, Entoni. (2003). Sociologija. Beograd: Ekonomski fakultet.
Gofman, Erving. (2011). Azili. Novi Sad: Mediterran Publishing.
Parsons, Talcott & Fox, Renee. (1952). „Illness, Therapy and the Modern Urban American Family“. Journal of Social Issues, Vol. 8, Issue: 4.
