„U novijoj evropskoj istoriji razlikujemo tri urbana poretka koji sadrže urbane forme i strukture i specifična društva.

Naime:

−  poredak grada (la cite)  čija je urbanistička i arhitektonska forma, kao i njegova društvena struktura, vrlo tipizovana. Grad je ostrvo  u  dominantnom selu; agrarno društvo je njegov kontekst;

−  poredak industrijskog grada i urbanizacije; forma industrijskog grada zadržava samo nekoliko obrisa  ranijeg grada, njegova društvena struktura poprima strukturu rađajućeg industrijskog društva. Štaviše, industrijski grad je obeležen veoma uočljivim demografskim, ekonomskim i društvenim rastom koji ide u korak sa veoma značajnim ruralnim egzodusom;

– poredak urbanog i metropolizacije. Ulazimo u informaciono društvo. Rast i društveni preobražaji koji ga prate doprinose rađanju urbanog koje prekida sa industrijskim gradom. Metropolizacija je svetski fenomen. Socioprostorna strukturacija metropola je sasvim drugi tip grada u odnosu na prve gradove i industrijske gradove“ (Basan, 2001:345).

Na osnovu druge stavke iz navedenog Basanovog citata možemo nazreti suštinu savremene urbanizacije, njen značaj za svakodnevni život koji postaje sve više gradski, pa čak i onda kada se radi o životima ljudi koji žive u ruralnim sredinama. Uticaji gradskog načina života, odnosno načina prenošenja i proizvodnje društvenih praksi postali su dominantno urbani i gradski, dok je selo i poredak karakterističan za navedenu pvu stavku Basanovog citata postali deo istorijske prošlosti, pa možda čak i zaostalosti. Grad kakvim ga poznajemo u našoj svakodnevnici postao je novost, doneo je novi pogled na svet koji je prevazilazio nasleđene i pripisane karakteristike društava. Teško je zamisliti današnji svet bez sagledavanja značaja grada. Uopšte, mogli bismo reći da je teško zamisliti savremenu, nesumnjivo, dominantnu zapadnu civilizaciju, a da pri tom ne obratimo pažnju na njeno urbano nasleđe. Spontani i dugotrajan razvoj savremenih zapadnih društava koja danas prepoznajemo kao društva sa visokorazvijenim demokratijama, prošao je dug i bolan put borbi za stvaranje politički emancipovanog čoveka. Taj put će postati uzor svima onima koji budu krenuli u modernizaciju svojih nerazvijenih društava, ali će se na tom putu isprečiti veoma bitan element, a to je odsustvo građanskosti. U tom kontekstu ideologija zauzima posebno mesto kao skup ideja koje nastoje premostiti „prazan hod“ i konstruisati društvene odnose po sopstvenom nahođenju.

Ipak, ideologije imaju svoju ukorenjenost u kontekstu i nastaju sa razvojem industrijskog društva, odnosno sa sve većim omasovljenjem tipizovanog rada. To zapravo znači uvođenje masa u javne društvene tokove.

„Evropski pejzaž, izrasato iz političkih, ekonomskih i kulturnih okolnosti tokom deset vekova istorije, vezan za te okolnosti kompleksnim spletom uzajamnih slučajnosti, zapada u krizu krajem XVIII veka, kada neka od tih zbivanja – institucionalne promene, naučni razvoj primenjen u proizvodnim tehnologijama, kombinovani ekonomski i demografski razvoj – prelaze kritični prag i promeni daju revolucionarno obeležje.“ (Benevolo, 2004:205)

Uporedo sa ovim promenama, ili zahvaljući njima, dešava se primenjivanje naučnih, ili bolje rečeno filozofskih dostignuća, iz perioda Prosvećenosti kada racionalizam dominira nad ostalim, možemo kazati, konzervativnim i odbrambenim pogledima na svet koji pokušava da se odbrani od nadolazeće plime promena. Tako bi se moglo reći da je to trenutak u kojem tehnologija počinje da se ceni kao metoda, sredstvo, ka ubrzanoj i lakšoj dobiti, profitu, koji omogućava imućnima još veći imetak ali i vodi društvo ka novim odnosima u kojima će možda izgledati da su se određene stvari popravile u odnosu na prošlost. U ovom Benevolovom citatu vidimo da on pominje „revolucionarna obeležja“ koja bi možda mogla da se shvate kao pojavljivanje masa na političkoj sceni, pre toga tako nešto je skoro bilo nezamislivo jer su ljudi, kao politički učesnici, doživljavani na drugačiji način, kao osobe koje u zavisnosti od svog imetka, odnosno porodičnog statusa, uzimaju ili ne uzimaju učešća u političkim borbama. Sa ovom promenom koju Benevolo navodi dolazi do ukidanja tog ograničenja i ljudi po prvi put osećaju da imaju priliku da stvaraju nešto po svojoj meri. Nisu oni toliko srećni zbog toga koliko su na to primorani, jer ne postoje humanističke namere vlastodržaca, bez obzira iz koje klase oni dolaze.

Sa razvojem i primenom različitih tehnoloških dostignuća koja su primenjena od strane državnih vlasti od strane već isprobanih mehanizama koji su na veoma dobar način funkcionisali u gradovima pre stvaranja modernih država, dolazi do stvaranja viška vrednosti, do omasovljenja društvenosti u svakom smislu. Ako se u ranim gradovima zapadne Evrope nastali sistemi koji su omogućili bankarima da se obogate i stave se kao veoma važan politički akter na političkoj sceni, onda je to razumela i velika državna uprava i vlast i nisu hteli da ostanu ispod tog praga očekivanja i mogućnosti koji im je nudio novu društveni poredak. Promena koja je nastala tada omogućila je društvima da svoju komercijalizaciju ubrzaju i povećaju a to je takođe značilo i omasovljenje određenih stvari koje su se ticale običnog, prosečnog čoveka. Ako je društvo bilo dominantno ruralno i seljačko, onda je tog seljaka trebalo izvesti iz polja i uvesti u fabriku, kako su to kasnije govorili marksisti kada su zahtevali ubrzanu industrijalizaciju i ubrzanu urbanizaciju. Ako se prihvata neka vrsta mehanizma koja će omogućiti ubrzan ekonomski razvoj, logično je da će se u tom pomeranju odnosa dogoditi i određene promene u međuljudskim odnosima, neka vrsta povećanja društvenog standarda običnih ljudi postaće jedan od zahteva tih ljudi.

Međutim, pre pojave same ideje o zahtevima za veća prava stanovništva ruralnog karaktera koje, naprasno, postaje urbano i industrijsko radništvo (opisano onako kako je Mor video nestanak ljudi pred najzedom ovaca u Engleskoj), treba imati na umu da je čitav društveni sistem počivao na bitno drugačijim filozofsko-pravnim osnovama koje su davala legitimitet sistemu. Naime, ako se oslonimo na pomenutu prvu stavku gorepomenute Basanove teze videćemo da je politički položaj grada u ondašnjem društvenom kontekstu ništa drugo do vojno-upravljačka utvrda koja nema posebnu socioekonomsku esenciju jer i dalje zavisi od ruralnog karaktera svog okruženja. Ali to pre svega ima veze sa političkom anemičnošću aristokratskih svetonazora koji će početi da se menjaju tek u momentu kada se u tim gradovima pojavi mlada i energična subverzivna klasa zanatlija, trgovaca i bankara.

Ova klasa će biti zapravo nosilac sveukupnih promena unutrašnje reprodukcije društvenog sistema jer će nagovestiti novu pojavu u javnom životu. Reč je o koncipiranju tržišne ekonomije i privrede zasnovane na masovnoj potražnji. Sve do tada gradovi služe kao mesta političke parazitizacije vladajuće klase, odnosno staleža, koji se upravlja po okoštalim principima božanskog prava na javnu politiku, što je izuzetno statična i reakcionarna javna politika. U krajnjem slučaju možemo reći da javne politike u takvom društvu i takvom poretku grada zapravo i nema, stvari su unapred definisane, vlast je unapred dodeljena i podeljena, sve je predestinirano i u samom startu svaka vrsta javne vertikalne prohodnosti je onemogućena. Iz tog konteksta grada, agrarnog, feudalnog grada, ne možemo govoriti o građanskosti, a još manje o urbanizmu kao načinu života.

Grad u Evropi tadašnjeg vremena ima otprilike one karakteristike gradova koje Veber nalazi „istočnjačkim despotijama“, to je grad ekonomske proizvodnje za potrebe dvora, administrativno-birokratski centar sa podaništvom kao karakterom politike. Međutim, ti gradovi nisu bili bilo kakva prostorna mesta, nisu bili obična vojno-upravljačka utvrđenja, nego i mesta „sukoba“ informacija, ideja, tehnologija, roba i kapitala. Razlog zašto se gradovi koji su preuzeli esencijalnu unutrašnju dominaciju nad državnim sistemima (i kasnije nad globalizvanim svetom) pojavljuju baš u severozapadnoj Evropi leže sprezi verskih učenja, ali i u političkoj konfiguraciji decentralizovanih i slabo povezanih geografsko-političkih celina koje ćemo kasnije prepoznati kao nacionalne države.

Za uspešan razvoj kapitalističkog grada bilo je dovoljno to što su zapadnoevropske državne i političke uprave pre 15. veka bile veoma male u poređenju sa današnjim nacionalnim državama koje se ukrupnjavaju i postaju nacionalne države baš iz razloga komercijalizacije društvenog života, a koji prati i određena vrednosna identifikacija na makro planu, o čemu će biti reči na narednim stranicama. I ako pogledamo mapu Evropu sa razvijenim i zbijenim gradovima na početku nastanka kapitalističkog poretka, možemo zapaziti da tu dominiraju gradovi severne Italije (renesansni period), gradovi Holandije, Belgije, zapadne i severne Nemačke, kao i Engleske. To je period još uvek jake centralizovane države feudalnog karaktera kakvo je bilo špansko i, kasnije, francusko kraljevstvo, a koji će ustupiti mesta novim imperijalnim silama, teritorijalno manjim, ali ekonomski dinamičnijim i prosperitetnijim. Za ovu globalnu promenu zaslugu će uzeti gradovi ranog kapitalizma.

Začeci buržoaskog osećaja zajedništva kroz ekonomski interes

Gradovi u navedenim regionima severozapadne Evrope će uvesti do tada neviđeni fenomen u ljudskoj istoriji, a to je da će zahvaljujući njima i kroz njih doći do prvog ozbiljnog i velikog upliva masa u javni život. Čak i onda kada mase ne budu živele u gradovima, već u ruralnim područjima, ljudi neće imati izbors nego da se upravljaju u odnosu na dinamiziam urbanog rasta koji polako ali sigurno počinje da melje ustaljene norme i pravila. U skladu sa tim promenama koje su se ticale reprodukcije proizvodnih, pa i društvenih odnosa, došlo je i do novih fenomena na polju reprodukcije svakodnevnog žvota, kulture, percepcije zajednice i sl.

Između ostalog, sa razvojem gradova dolazi i do preteča prvih ideologija koje se prvobitno javljaju u rustičnoj formi kroz raznorazna udruženja koja se bave određenom vrstom usluga, mogli bismo ih nazvati pretečama sindikata ili bolje kartelima trgovaca, zanatlija, bankara itd. Na taj način će gradovi nagovestiti stupanje masa na javnu scenu koja više nije rezervisana samo za povlašćeni, privilegovani sloj aristokratije i svite koja je prati. Mase ovog puta neće biti inertna masa koja se u feudalnom dobu buni zbog manjka raspoređenih prihoda  koji se raspoređuju kmetskim zakonima, ovog puta mase će biti aktivni subjekti koje nije lako eliminisati, ali i pored toga što ih nije lako eliminisati svakako nije ni pametno tako nešto činiti jer predstavljaju bitnu kariku u pricesu društvene diferencijacije.

Veber posebno mesto poklanja značaju gradova za nastanak savremenog svetskog sistema prepoznajući njihovu snagu koja se oslanja na kapilarnu moć, tj. komercijalno prožimanje društvenog života.

Najupadljiviju suprotnost naročito azijskim prilikama predstavljao je srednjovekovni grad na Zapadu, i to posebno grad u oblasti severno od Alpa, gde je bio razvijen njegov idealni tip. Kao i azijski i orijentalni gradovi, i on je bio tržišni centar, sedište trgovine i zanata, i tvrđava. Kao i tamo, i ovde nailazimo na gilde trgovaca i esnafe zanatlija, a pojava da su one stvarale autonomne zakonske propise za svoje članove bila je, mada u različitom stepenu, raširena po celom svetu. Isto tako kao i antički, i srednjovekovni je grad na Zapadu – ovaj poslednji svakako sa nekim izuzecima o kojima ćemo kasnije govoriti – u sebi sadržavao vlastelinske dvorove i bio sedište porodica koje su posedovale vlastelinska imanja izvan grada, i osim toga, često imale veliki gradski zemljišni posed koji je povećavan prihodima od učešća patricijskih porodica u korišćenju gradskih izgleda za dobit. Isto tako, srednjovekovni grad na Zapadu je pretežno znao za zaštitnika i za činovnike nekog političkog gospodara koji su u krugu gradskih zidina vršili vlast različitog stepena. I ovde ja kao i gotovo u celom svetu, pravo koje je važilo za okućnicu bilo na neki način različito od prava koje važi za poljoprivredno zemljište. Ali bar u srednjovekovnom gradu na Zapadu ta razlika u agrarnom pravu je bila bitna crta koja je gotovo uvek postojala, ako se izuzmu prelazne pojave: u gradu je zemljišna svojina bila u principu slobodno otuđiva, nasledna, potpuno oslobođena dažbina ili opterećena samo strogo određenim nametima, a van grada seljakova zemlja je bila na najrazličitije načine vezana za vlatelina ili seosku zajednicu, ili za oboje. [Veber, 1976.: 317 – 318; kurziv u originalu]

Iz ovoga vidimo da je osnovna karakteristika zapadnih gradova bila mogućnost „šetanja“ po vertikalnoj osi društvene pokretljivosti, sistem nije bio statičan kao onda u feudalnom poretku kada su stvari unapred bile definisane, kako ekonomijom tako i teološkom filozofijom. U novom poretku, urbanom poretku, stvari se postavljaju na nivo individualne akcije i preduzimljivosti, barem je tako bilo u načelu kao nekoj vrsti manifesta koji lebdi u vazduhu i čeka svoju materijalizaciju kroz urbanu i buržoasku revoluciju. Četvrti stalež, kako su sve češće prepoznavali buržoaziju, nastojao je da svoje mesto pod političkim suncem javnog života legitimiše kroz racionalizaciju i komercijalizaciju reproduktivnih struktura određenog društva time avanzujući sve one zasluge za opstanak i produžetak života aristokratskog sistema koji je sve više trunuo. Javna sloboda je bila nešto je u feudalnom poretku društva bilo nezamislivo, a sa pojavom prvih manufaktura u gradovima kao zamecima industrijalizacije politička i ekonomska sloboda postaju mnogo opipljiviji. Možda bismo mogli reći da razmišljanja o ekonomskim i političkim slobodama do tada uopšte ne postoje na nivou njihove materijalizacije jer se percipiraju kao ugrožavanje božanskog prava kraljeva na upravljanje svetovnim poslovima, a koje je opet crkva legitimisala kroz apokaliptična zastrašivanja Strašnim sudom.

Pa iako je legitimacijska matrica feudalnog poretka bila veoma surova i sirova, fenomen buržoazije je ipak uspeo da se probije do vrha drušvtene piramide i zaljulja iz temelja stari poredak. Feudalizam naprosto nije imao mehanizme da se odupre nadolazećem talasu novog društvenog poretka, odnosno nije imao odbrambene mehanizme. Sve što je feudalni poredak imao da ponudi bilo je pozivanje na tradiciju kojom se tražilo uporište na selu time želeći da se zaoštri i zategne odnos unutar društva, između aktera svakodnevnog života suprostavljajući jedne drugima kao ljute neprijatelje. U tom odnosu i rasporedu snaga plemstvo – crkva – seljaštvo – buržoazija lako dolazi do revolucija, odnosno do građanskih ratova koji se po sili ekonomske neminovnosti završavaju buržoaskim trijumfom. Feudalni sistem je do te mere bio izraubovao svoje mehanizme reprodukcije koji su se bazirali na otvorenoj pljački da je, zapravo, samog sebe prisilio na reformu. Naime, reprodukcija feudalnog poretka bazirana je na ubiranju tuđih plodova rada samo na osnovu izmišljene kvazi legitimacijske matrice da je neko kmet, seljak podanik ili jednostavno nevernik. Tako se pod ovim izgovorima dizao čitav vojno-državni aparat i povremeno odlazio u pljačke, kako susednih feuda, tako i onih civilzacijski stranih.[1] Pošto u ovom pljaščkaškom sistemu ne postoje mehanizmi na osnovu kojih se reprodukuje sistem, odnosno nema viška proizvoda koji guraju društvo napred, bilo je logično da će se krug pljačke u jednom momentu zatvoriti, odnosno da će izvori kojim se opskrbljuje vlast presušiti.

Gradski komercijalni elementi u tom smislu zaista jesu novost jer se postavljaju kao novi finansijeri režima i sistema. Privredna preduzimljivost postaje merilo ugleda i statusa, a ne stečeeni ili pripisani položaj. Država počinje da se zadužuje kod bankara, dok elementi plemstva polako ispadaju iz političke igre kao pasivni i tromi akteri prošlosti. Sa jedne strane država je raspologala apartom sile, a sa druge buržoazija mehanizmima reprodukcije čitavog organizma. Koegzistencija ova dva politička aktera nije mogla dugo da potraje, pa je bilo jasno da će stari režim nestati onog trenutka kada urbani duh preduzimača ovlada tkivom čitavog sistema.

Nova ekonomija novih urbanih prostora

Kako je komercijalna privreda postajala sve standardnija jer je prepoznata kao stvar serijske proizvodnje za masovnu upotrebu, tj potrošnju, time se otvorilo čitavo novo polje potencijalnih problema, odnosno društvenih anomija. Komercijalna privreda društvenog sistema zahtevala je obrazovanog radnika prilagođenog novom životnom okruženju bitno drugačijem u odnosu na predmoderni, nekomercijalni tip života. U isto vreme, sistem vlasti više nije bio tako direktan i neposredan kakav je bio u feudalnom poretku, nije bilo otvorene sile kojom se moglo otvoreno kažnjavati samo na osnovu društvenog položaja, odnosno statusa. U novom, urbanom poretku, čovek je sve više bivao percipiran kao građanin, a ne kao podanik, odnosno kao akter i subjekt u javnom životu. To je bilo posledica velikog priliva stanovništva u gradske centre u kojima se odvijala masovna proizvodnja za tržište i gde su ti novi subjekti, građani, postali aktivni igrači na javnoj scei društvenog života.

U skladu sa tim desile su se i druge bitne promene u javnom životu koje do tada nisu uzimane kao preterano bitne u bolikovanju samog urbanog prostora. Grad ovde postaje poprište javne borbe za sticanje većih ili manjih građanskih prava, ali takvih borbi koje sada dobijaju svoju fizičku dimenziju, odnosno materijalizaciju u prostoru. Ako je buržoazija svoju borbu vodila kroz nevidljive kanale društvene stratifikacije i diferencijacije, radništvo je tu borbu fizički materijalizovalo na ulicama prvih urbanizovanih i industrijalizovanih gradova Evrope. Jer u novoj stratifikaciji grad više nije samo administrativna jedinica osnovana za potrebe aristokratije koja i ne živi u gradu (otuda brojni i izolovani dvorci i vile u ruralnoj pastorali), već i teren na kojem se odvija društvena stratifikacija.

„Evropski pejzaž, izrasato iz političkih, ekonomskih i kulturnih okolnosti tokom deset vekova istorije, vezan za te okolnosti kompleksnim spletom uzajamnih slučajnosti, zapada u krizu krajem XVIII veka, kada neka od tih zbivanja – institucionalne promene, naučni razvoj primenjen u proizvodnim tehnologijama, kombinovani ekonomski i demografski razvoj – prelaze kritični prag i promeni daju revolucionarno obeležje.“ (Benevolo, 2004:205)

Ovi procesi su bili podstaknuti demografskim bumom koji se pre svega odnosi na urbane sredine u koje se počeo slivati sve veći broj ljudi koji su napuštali svoje ruralne krajeve u potrazi za adekvatnim životom. To nije bila sistemska akcija urbanizacije društva kakvu poznajemo u postsocijalističkim društvima, već jedan širi, spontani proces koji je snagom sociekonomskih odnosa uslovio uvećanje gradskog stanovništva. Međutim, treba imati na umu da je to period u kojem ideje liberalizma sve više postaju ideje zvaničnih struktura, pa se može reći da je to početak uplitanja ideologije u urbano planiranje kakvo do tada nije postojalo.

Pored ove promene važno je naglasiti da ideje Prosvetiteljstva dobijaju sve više na značaju ali ovoga puta ne kao salonske rasprave, već kao praktična primena, instrumentalizacija teorijskih postavki enciklopedista i sličnih. To je period raskidanja sa tradicionalnim načinom vrednovanja sveta, preusmeravanje na kontrolu ljudske imaginacije i traganja za objektivnom istinom (Benevolo 2004)

Naime, sa porastom broja stanovnika u urbanim sredinama strukturni odnosi unutar gradova postaju prilično „neprirodni“, tj. formalno neodgovarajući. I dok su veliki evropski gradovi na kraju osamnaestog veka bili dobrim delom koncipirani kao varoši, sada se širi društveni kontekst promenio i zahtevao je sistematsku promenu načina funkcionisanja – ne više varoši – grada. Povećan broj stanovnika nije bio ispraćen urbanim planiranjem koje je podrazumevalo uplitanje države i intervencije koje bi, sasvim sigurno, smetale preduzetničkom duhu (mada je prava reč pohlepa) zagovornika slobodnog tržišta. U takvoj situaciji otelotvorenoj u ideologiji laissez-faire socijalni problemi mogli su samo da se uvećavaju i da se odlažu „pod tepih“. No, to nije bilo dugoročno rešenje s obzirom da je ogromna većina radnika živela u ekstremno lošim stambenim uslovima daleko od onih koji bi mogli nazvati kao obnovom individualnosti i slobode. Upravo suprotno, klasični liberalizam uslovio je nastanak jakih kolektivističkih pokreta koji će slobodu posmatrati kroz prizmu ideologije grupe, a ne pojedinca.

Ovde se prvi put javlja potreba za državnim intervencionizmom u cilju usklađivanja forme i funkcije društvenog prostora koji postaje premali i zagušen svojim okoštalim nasleđem u sudaru  sa dinamikom novih uslova života.

Nagomilani problemi nastali uticajem socijaldarvinizma aktuelizovali su probleme javnog i privatnog. Nerešeno urbano pitanje sa neadekvatnim sistemskim rešenjima koja su sve više zadavala probleme u obliku različitih i brojnih epidemija, nehigijene, odsustva kanalizacije, odsustva opšte sistematizacije i standardizacije društvenog života kakva je morala da postoji u skladu sa sociekonomskih strukturnim preobražajem.

U urbanoj istoriji vodi se konflikt između dve grupe interesa: privatnog i javnog. Osamnaesti vek se vezuje za nastanak industrijskih gradova. Ove liberalne gradove sa, socijalnom politikom socijaldarvinizma, odlikuje interes privatnih preduzetnika. Gradi se uglavnom bez plana, naseljavanje je nekontrolisano, a sve to dovodi do uzurpacije javnog reda i mira uzorkovanog katastrofalnim životnim uslovima. Postliberalni grad i proces osmanizacije javljaju se kao prekretnica ka pokušaju uspostavljanja ravnoteže između privatnog i javnog interesa. U postliberalnom gradu postoji potreba da se bolje organizuje prostor.

Urbani prostor kao prostor kontrole

Potreba za javnim prostorima u gradu je postala neophodna svim stranama koje učestvuju u donošenju odluka o javnim politikama. Međutim, iako je potreba bila opšta, odluka o kreiranju javnog prostora obično se svodila na jednostranu primenu ideja onih koji su bili zastupljeni na vlasti, odnosno upravljačko-komercijalne elite. Urbani proctor prvi put ozbiljno počinje da se menja sa devetnaestovekovnom transformacijom Pariza širokih bulevara i masovnog preuređenja grada u cilju lakše i obuhvatnije kontrole. Pariz s kraja devetnaestog veka jeste grad koji po svojoj formi više podseća na srednjevekovni grad nego na dobrano industrijalizovan grad. Pariz tog doba je još uvek pretrpan i nekontrolisan grad loše infrastructure, čestih epidemija u slabo regulisanim četvrtima. Sa promenama prostornog planiranja Pariz dobija svoje daanašnje lice koje je prepoznatljivo po širokim bulevarima i prostranim trgovima. Pa iako je ovim potezima rešeno sijaset pitanja koja se odnose pre svega nainfrastrukturne problem (kao što je kanalizacija, provetravanje ulica i sl.), ostalo je simptomatično to da je ovim promenama urbanog pejzaža istovremeno trasiran put jednom novom fenomenu, a to je da urbani proctor u dobroj meri može da oslika namere i karakter vlasti.

Ono što je latentno bitno u litavoj priči planiranja gradova sa širokim bulevarima i ortogonalnim ulicama jeste da su to odlike autoritarnih i diktatorskih struktura. I zaista, tadašnji francusku vladar Napoleon III se zanosio idejama obnove francuskog carstva po uzoru na svog prethodnika Napoleona Bonapartu. Unajmljivanjem arhitekte Osmana koji će preurediti Pariz vlast je poslala jasnu poruku svima onima koji su se osećali diskriminisanim da će prostor biti kontrolisaniji jer je to najbolji način da se nečija kretanja i akcije usmere u iskontrolišu bez većih napora.

Vlasti su prepoznale da je najbolji način da se preduprede pobune tako što će iskontrolisati naše svakodnevno prostorno okruženje i usmeravati nas onako kako bi nas bilo najalkaše i najbezbolnije pasivizovati. Gradovi sa pretrpanim urbanim četvrtima postaju politički eksplozivniji jer ih je praktično nemoguće kontrolisati.

Kasnije ideje o urbanom planiranju svoju autoritarnu dimenziju dobiće naročito u delima onih urbanih planera koji se mogu okarakterisati kao utopisti, a tu pre svega spadaju urbanisiti i arhitekti inspirisani socijalističkim utopijskim idejama među kojima Le Korbizje zauzima, verovatno, najistaknutije mesto. Njegovi gradovi projektovani kao po principima socijalnih utopista kao što je Kampanela, pretpostavljaju strogu tipizaciju javnog, ali isto tako i privatnog života. U ovim gradovima je čovek podređen strukturama koje se nalaze u strogoj funkciji reprodukcije vlasti. Najbolji primer za ovo jesu čitavi nizovi socijalističkih gradova niklih u drugoj polovini dvadesetog veka koji nastaju za potrebe masovne urbanizacije i ubrzane industrijalizacije.

Stanovnici ovih gradova su najčešće seljaci planski naterani na urbanizaciju, dok na zapadu ove gradove, tj. predgrađa, naseljavaju doseljenici (imigranti) iz nekadašnjih kolonija. Ovi ljudi predstavljaju jeftinu radnu snagu kojoj treba obezbediti jeftin i za potrebe proizvodnje funkcionalan smeštaj. Simptomatično je to da se u oba slučaja stanovnici ovih gradova ne doživljavaju kao građani u klasičnom smislu reči, dakle kao pojedinci koji aktivno učestvuju u javnim politikama. U oba slučaja vidimo proletera koji je sveden na čoveka jedne dimenzije, odnosno na proizvodno sredstvo koje u svom urbanom okruženju treba da zadovoljava samo osnovne egzistencijalne potrebe, pa stoga ne čudi što su ove gradove i četvrti često nazivali spavaonicama.

Tako se od ideje da se niži radni slojevi emancipuju u javnom prostoru kroz javne politike zapalo u ćorsokak gde su ti isti niži društveni slojevi bili politički redukovani na politički nezrele subjekte u ime kojih neko drugi donosi i misli političke odluke. Urbano planiranje je ponovo ostalo u rukama onih malobrojnih koji su se nalazili na upravljačkim mestima, kao i onih koji u svojim rukama imaju dovoljno kapitala da utiču na dnošenje onih odluka od javnog značaja koje će ipak biti malo više privatnog karaktera.

Iz tog razloga čitajući gradove možemo najlakše čitati i tipove i karaktere vlasti, njihovu ozbiljnost, kontinuitet i trajanje.

Literatura

Basan, M.(2001) Za obnovu urbane sociologije: jedanaest teza. Sociologija 43(4): 345-352

Benevolo, L. (2004). Grad u istoriji Evrope. Beograd: Clio.

Veber, M. (1976). Privreda i društvo. Beograd: Prosveta.

A Dictator’s Guide to Urban Design
< http://www.theatlantic.com/international/archive/2014/02/a-dictators-guide-to-urban-design/283953/ >

[1] Ovde se misli na krstaške pohode koje su organizovali feudalci zapadnih kraljevina, a koji nisu bili ništa drugo do pljačkaški pohodi pod izgovorom odbrane vere.