Danas je dan zaštite dece žrtva nasilja. Može se reći da postoji konsenzis po pitanju toga da je savremenost u poređenju sa prethodnim istorijskim epohama – period kada deca dolaze u središte društvene pažnje, nakon istorije provedene u senci roditelja i odraslih uopšteno. O podređenom položaju dece svedoče brojni primeri iz istorijske građe koji ilustruju ne samo odsustvo brige o deci nego i veoma surov tretman najmlađih. Praksa viktimizacije dece je praktično “negovana” na različite načine i kroz različite nivoe surovosti u svim istorijskim epohama (Petković, Pavlović, 2016). Ali ne treba generalizovati i posmatrati prošolost linearno, uprošćeno gledano bar deklarativno prošlost je bila nepovoljnija po “dečjem pitanju” od sadašnjosti. Filip Arijes, francuski istoričar, navodi podatak kako su u srednjovekovnoj Evropi deca usled siromaštva bila posmatrana kao ekonomski teret i samim tim zanemarivana, ali čak i zlostavljana i da je takvo ponašanje bilo društveno favorizovano (Arijes, prema Žegarac, 2004:42). Od 19. veka društveni život počinje drastično da se menja u svim svojim oblastima, pa i sam položaj i uloga deteta u njemu istovremeno. Terminologijom pojedinih teoretičara rečeno deca postaju „investicija u budućnost”, “kapital” i “objekat ljubavi”. Postulirano kao visoka vrednost, “srećno detinjstvo” postaje cilj na čijem dostizanju počinje da radi ne samo porodica, već i šira zajednica ali i ukupno društvo.Kruna izlaska iz istorijskog mraka dece je Konvencija o pravima deteta koja je reguliše i osigurava „osobama koje nisu navršile osamnaest godina života“ kako određuje decu – niz građanskih, socijalnih, ekonomskih i kulturnih prava.
Društvena stvarnost na svim svojim nivoima ipak pokazuje da je, bez obzira na značajne tekovine koje na polju dečjih prava i podizanja kvaliteta života dece dugujemo bližoj istoriji, nasilje, zlostavljanje, zanemarivanje dece i dalje široko rasprostranjeno, nevidljivo, neadekvatno sankcionisano negde i u nekim oblicima čak i društveno poželjno. U mnogim kulturama je, na primer, telesno kažnjavanje još uvek široko prihvaćeno kao oblik disciplinovanja dece. Čak i neki stručnjaci koji rade sa decom još uvek tolerišu i podržavaju grube oblike kažnjavanja (npr. batine, šamaranje, psihičko zlostavljanje i druge oblike disciplinovanja) u kući, u školi i drugim okruženjima, bez obzira na sve više dokaza da to može negativno da utiče na razvoj deteta.
Fenomeni nasilja, zanemarivanja i zlostavljanja posebno u porodici su, pregledom literature iz ovog polja, plenila pažnju istraživača iz različitih disciplina u prethodnih pola veka. To je posledica činjenice da je reč o višedimenzionalnim fenomenima čije rasvetljavanje zahteva njihovo sagledavanje iz različitih uglova. Takav imperativ može dovesti do velikih poteškoća zato što teorijska objašnjenja različitih disciplina mogu biti dijametralna. Nasilje se objašnjava genetskim predispozicijama, neadekvatnim socijalnim učenjem ali i sociokulturnim determinantama kojima se sociolozi najviše bave kada istražuju ovu tematiku. Teorija koja u središte svoje pažnje postavlja socijalne i kulturne determinante koje utiču na nasilje, zlostavljanje i zanemarivanje ima svoje uporište u radu Gila koji je sedamdesetih godina prošlog veka formulisao socijalnosistemsku teoriju. Navedeni koncept, pažnju usmerava ka kulturološkim, institucionalnim i istorijskim društvenim uticajima na zadovoljenje osnovnih bioloških, psiholoških i socijalnih potreba, te posledičnog ponašanja čoveka (Petković, Pavlović 2016:66). Prema Cengu i sradnicima zlostavljanje dece uokvirima sistemske teorije nalazi dva važna izvora: strukutralni stresori kao što su niska obrazovanost, siromaštvo i nezaposlenost i kulturološke norme jednog društva u vezi sa legitimacijom nasilnog ponašanja prema deci. (Tzeng, prema Petkoviću, Pavloviću 2016:67). Društvena isključenost, siromaštvo i neravnopravnost oblici su posrednog, strukturnog nasilja, ali takođe dovode i do interpersonalnog nasilja na razne načine — povećanjem rizika od zanemarivanja dece, sprečavanjem njihovog razvoja, ili stvaranjem frustracija kod roditelja koje se manifestuju nasiljem nad decom (UNICEF: 2017:5). “Kulturološki faktori javljaju se u različitim oblicima: kao visok nivotolerancij prema nasilju usled ratova, kriza i socijalnih nemira; kao diskriminatorni stavovi prema manjinama; i kao norme i vrednostikoje se odnose na rodne uloge i odnose” (UNICEF: 2017:5). Kulturne vrednosti u nekom društvu na primer, mogu da utiču na različita očekivanja od rodnih uloga u vezi sa obrazovnim postignućem – pa vaspitno zanemarivanje može biti, u skladu sa vrednostima nekog društva, rodno obojeno. Interesantno je istaći i da ono što se sada smatra pod emocionalnim zanemarivanjem ne bi početkom dvadesetog veka kada su stručnjaci savetovali roditelje da ne podležu „sentimentalnim nagonima“ u odnošenju sa decom kao i to da, na primer, dete treba da plače kako bi naučilo da roditelj ima i druge obaveze (Žegarac: 2004:44).
Još jednu ilustraciju društvenih i kulturnih determinanti koji utiču na neadekvatan odnos prema najmlađima navodi Ston koji kaže da visoka smrtnost i loši uslovi života uslovljavali su nizak nivo afektivne veze između dece i roditelja unutar porodice u perioduizmeđu 1500-1800. godine. Tako se u preindustijskom dobu često smatralo neisplativim emotivno investirati u odnos sa detetom, s obzirom na neizvesnost da li će dete uopšte uspeti da odraste (Ston, prema Petković, Pavlović 2016:13). Pored toga kako obično sociologija gleda na nasilje nad decom važno je izložiti podatke o prisustvu nasilja nad decom u porodičnom kontekstu u Srbiji. Istraživanje višestrukih pokazatelja položaja dece u Srbiji, 2014. Pokazuje da je 43% dece od jedne do četrnaest godina barem jednom bilo izloženo fizičkom ili psihičkom kažnjavanju od strane članova sopstvene porodice, dvostruko češće su deca bila žrtve psihičkog nego fizičkog nasilja. Mlađi su češće žrtve nasilja u odnosu na stariju decu. Važno je reći da sedam procenata starijih ispitanika smatra da je nasilje odlična vaspitna metoda. Podaci o nasilju nad decom postaju još drastičniji kada se prikazanim dodaju i oni koji prikazuju nasilje u školi, među grupom vršnjaka i u različitim institucijama – reč je o ozbiljnom društvenom problemu čiji su uzroci duboko ukorenjeni, nekad nevidljivi ali ne i nesavladivi. Za prevenciju, smanjenje i čak potpuno rešenje ovog problema jeste neophodna saradnja svih činilaca društva, ne samo onih koji su za to formalno nadležni.
- Išpanović-Radojković, V. i sar. (2011) Zaštita deteta od zlostavljanja i zanemarivanja: primena Opšteg protokola. Beograd: UNICEF u Srbiji.
- Žegarac, N. (2004) Deca koja čekaju. Beograd: Save the Children UK, Beogradska kancelarija.
- Petković, N., Pavlović, Z. (2016) Zlostavljanje i zanemarivanje dece u Srbiji. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.
- Tomanović, S. (2004) Sociologija detinjstva. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva .
- UNICEF (2019) Modul 14: zaštita male dece od nasilja, zlostavljanja i zanemarivanja.
